نگاهی به هنر «مصطفی اسماعیل» در تلاوت قرآن كریم
استاد «مصطفی اسماعیل» یكی از نوابغ فن تلاوت قرآن كریم و از مشاهیر بزرگ عالم قرائت است و در میان تمامی قاریان مصری كه تا كنون قرائت آنها را شنیدهایم، فنیترین قاری قرآن كریم است و از سبكی بسیار بدیع و زیبا در تلاوت برخوردار است.
جایگاه رفیع این استاد در میان قاریان سبب شده كه وی را «اكبر القراء» یعنی بزرگترین قاری لقب دهند، لقبی كه بدون شك برازنده استاد مصطفی اسماعیل است كه با این كه بیش از دو دهه از درگذشت این استاد و به میدان آمدن قاریان دیگر میگذرد، باز هم كسی در اكبر القراء بودن مصطفی اسماعیل، شك نمیكند.
مصطفی اسماعیل در ناحیه طنطا در كشور مصر به دنیا آمد، آموزشهای اولیه قرائت قرآن را زیر نظر استاد «سید البدوی» فرا گرفت، سپس در مۆسسه الأحمدی در طنطا به همراه استاد «محمود خلیلالحصری» در محضر استاد «ابراهیم سلام» كه از بزرگان آن زمان در كشور مصر بود به تحصیل علوم عالی قرائت پرداخت و از كار و تمرین بر روی اصول فنی قرائت قرآن و اختلاف قرائات، غافل نشد.
شاخصههای تجوید و اختلاف قرائات در قرائت مصطفی اسماعیل
در میان قاریان مصری، مصطفی اسماعیل از جمله كسانی است كه تجوید و اختلاف قرائات را به خوبی فرا گرفت و اگر چه گاهی به اقتضای صوت و لحن، قواعد تجویدی را به نحو كمرنگتری رعایت میكند، ولی به طور قطع یكی از قاریانی است كه زیاد از اختلاف قرائات استفاده كرده است و به ویژه آیاتی را كه از نظر قوانین تجوید و یا «فرش الحروف» توسط راویان و مطابق با قرائتهای مختلف نقل شده است را با تسلط هر چه تمامتر تلاوت میكند.
بررسی شاخصه وقف و ابتدا در تلاوتهای مصطفی اسماعیل
از جمله كارهای كمنظیری كه توسط مصطفی اسماعیل انجام شده است رعایت «وقف و ابتدا» با استفاده از آهنگ و نغمه است، بهاین صورت كه به دلیل طولانی بودن یك عبارت یا به خاطر زیباتر شدن قرائت، مجبور میشود در جایی وقف كند كه برای وقف مناسب نیست، صوتش را به گونهای در میآورد و اجرا میكند كه شنونده متوجه میشود كه جمله تمام نشده و مطلب هنوز ادامه دارد، یعنی ضعف و نامناسب بودن محل وقف را با لحن و نغمه مناسب، جبران میكند.
بررسی شاخصه صوت در تلاوت مصطفی اسماعیل
صوت، هدیهای است الهی كه خداوند آن را در وجود انسان به ودیعه گذارده است و بدین جهت نمیتوان آن را مانند سایر علوم قرائت قرآن اعم از تجوید، وقف و ابتدا و غیره كسب كرد و فرا گرفت، اما میتوان با تمرین و ممارست آن را مهار كرده، پرورش داد.
استاد مصطفی اسماعیل اگر چه دارای صدای صاف و شفافی نیست، اما با استادی تمام صوت خود را پرورش داده و در اختیار گرفته است و از آن در راستای اجرای تمامی الحان و نغمات استفاده میكند و لذا صدایی كه از وی در قرائتهایش شنیده میشود نه تنها آن چنان بد به نظر نمیرسد، بلكه بسیار قوی، منعطف (از نظر تحریر) و پخته است، به شكلی كه او میتواند هر لحنی را با هر پرده و گامی به راحتی به اجرا درآورد.
بررسی شاخصه لحن در تلاوتهای مصطفی اسماعیل
مهمترین و درخشانترین نكته در باب قرائت مصطفی اسماعیل، تسلط بیبدیل او بر روی الحان است كه به مدد این تسلط عالی توانسته است سبكی ممتاز و بسیار فنی بنا نهد و مشتاقان قرائت قرآن را از هر سو به طرف سبك خویش جذب كند.
این استاد متبحر در فن تلاوت قرآن كریم ضمن مطلبی كه در سال 1972 میلادی در مجله المصور چاپ قاهره، شماره 21، از وی به چاپ رسیده است در باب الحان قرآنی میگوید: «قرائت قرآن كریم بر هجده مقام استوار است كه بعضی از آن مقامها عبارتند از: بیات و مشتقات آن، صبا، شور، حجاز، رست، سه گاه، عجم، رمل، نهاوند، عشاق و…» در دیدگاه وی، هر قاری قرآن كه دارای صدای زیبا است، ناگزیر باید با موسیقی قرآن نیز آشنا باشد.
قرائتهای شیخ مصطفی اسماعیل، گنجینه الحان قرآنی است و اكثر نغمات رایج در قرائت قرآن و دستگاهی موجود را، خوانده است، سبك مصطفی اسماعیل اگر چه به ظاهر، كمی خشك به نظر میرسد، ولی با دقایق و ظرافتهای فنی كه در قرائت وی وجود دارد، سبك این استاد در تلاوت قرآن یكی از پر طرفدارترین سبكهای قرآنی است.
از دیگر نكاتی كه درباره تلاوتهای استاد مصطفی اسماعیل باید بدان اشاره كرد، استخدام بسیار خوب «صوت و لحن» در القای معانی و مضامین قرآنی به شنوده است تا آنجا كه شاید هیچ قاری به اندازه این استاد در القای عالی مفاهیم آیات الهی و تجسم معانی قرآن، موفقیت كسب نكرده باشد.
اهتمام ویژه مصطفی اسماعیل به برخی نغمات
هر كس كه آشنایی مختصری با «فن قرائت» و «صوت و لحن» داشته باشد، تأیید میكند كه این استاد مسلم هنر تلاوت قرآن كریم متبحر در اجرای تمامی الحان قرآنی است، ولی در میان همه الحان، دو نغمه در قرائت وی از جایگاه ویژهای برخوردار است. نخست، نغمه بیات كه به زیباترین صورت و كاملترین شكل ممكن در قرائت قرآن، در قرائتهای مصطفی به چشم میخورد، همانگونه كه میدانید مقام بیات در قرائت بیشتر قاریان، تنها مقدمهای برای شروع قرائت و پایان دادن به قرائت است، ولی همین مقام در قرائت مصطفی اسماعیل، زمان زیادی را به خود اختصاص میدهد و به صورت مفصلی به اجرا در میآید.
مقام دومی كه مصطفی اهمیت ویژهای برای آن قائل است نهاوند است كه در میان قاریان مصری، این استاد در اجرای زیبای این نغمه نیز از شهرت خاصی برخوردار است و در بعضی از تلاوتهای خود فرازهای بسیار زیبایی را در این مقام خلق كرده و از خود به یادگار گذاشته است.
به هر روی، مصطفی اسماعیل قاری است كه قرائتهایش در محدوده زمان و مكان نمیگنجد و توانسته است با نبوغ ذاتی و به مدد لطف الهی دلهای میلیونها عاشق صدای ملكوتیاش را با ترنم آیات روحبخش الهی جلا بخشد.
شبکه تخصصی قرآن تبیان
گزارش از: سیدجاسم موسوی